Ik zit in een leesgroep van Speling, een tijdschrift voor bezinning. Het nummer (4, 2023) dat we nu aan het lezen zijn heeft als titel: Spreken over het geheim. Dat geheim verwijst onder meer naar het mysterie van de Aarde. ‘Haar diversiteit aan levensvormen, haar kwetsbaarheid enerzijds, haar veerkracht anderzijds, zijn geheimvolle zaken om met respect bij stil te staan’, staat in de redactionele inleiding.

Chief Seattle zei dat wij deel zijn van de aarde en de aarde deel is van ons. Uit deze woorden spreekt een visie op de Aarde als een plaats die een geheim in zich draagt. In het moderne wereldbeeld, waarin van de aarde een ding is gemaakt om onze menselijke behoeften te bevredigen, is deze visie ver te zoeken. Hoe kunnen we, in onze tijd, toch iets van dat geheim beleven, voelen, ervaren? En hoe geef je ‘woorden’ aan wat eigenlijk niet te bevatten of te begrijpen is?

Contemplatieve ecologie

Hans Alma werkt dit uit in relatie tot de vraag hoe we de Aarde bewonen. Hij haalt theoloog Douglas Christie aan die tegen deze achtergrond een contemplatieve ecologie onderzoekt. ‘Een contemplatieve ecologie vertrekt vanuit aandachtig waarnemen en omvat een helend werken aan de vernieuwing van zelf en gemeenschap.’ Ik begrijp dit als volgt: Als je leert waarnemen met aandacht en liefde, dat je dan zelf ook verandert, dat je vernieuwd wordt en je verlangen wordt gevoed om bij te dragen aan de gezondheid van de Aarde, om te herstellen wat kapot is gemaakt, om te zorgen voor wat kwetsbaar is. Christie vindt hiervoor inspiratie bij het diepe zien waarvan kunstenaars, dichters en schrijvers getuigen.

Toen ik dat las moest ik direct denken aan de schilderijen van Jan Mankes (1889-1920) die ik een dag eerder in Trouw (23-1-2025) had gezien. Zijn schilderijen getuigen van een contemplatieve ecologie. Het schilderij van de twee jonge eksters had me geraakt. De manier waarop Mankes de hulpeloosheid en kwetsbaarheid van de jonge vogels weergeeft ontroert mij. Ze roepen compassie op, als een symbool voor al het kwetsbare en broze leven op Aarde. Nieuwsgierig bladerde ik door tot aan het ‘kunstartikel’ dat een vast onderdeel van Speling is. Zou het….? Ja hoor, het ging deze keer over de schilderijen van Jan Mankes. Toeval?

Mystiek, stilte en intimiteit

‘Het stil gesprek van Jan Mankes met het mysterie van de gewone dingen’ is de titel die Kick Bras aan het artikel heeft meegegeven. ‘De schilderijen van Mankes spreken een taal die mensen nog steeds raakt’, schrijft Bras. ‘Het is een taal die geboren wordt uit stilte, verwondering, vreugde en een mystieke eerbied voor het geheim van de gewone dingen.’ De schilderijen ‘spreken’ van die stilte, intimiteit, aandacht en liefde, of het nu om een landschap, een stilleven of (dode) dieren gaat.

Vanuit brieven weten we dat Jan Mankes, als jonge man, hield van de stilte. De diepe stilte van het bos was voor hem een betekenisvolle stilte, waarvoor je open dient te staan. De stille omgang met de natuur was voor hem een ontzagwekkende ervaring. Bij het wandelen in het ruime veld ervaart hij herhaaldelijk dat God hem tegemoet komt en hij opgaat in het grote geheel. Han Steenbruggen, directeur van museum Belvédère, schrijft: (…) ‘in Woudsterweg bij Oranjewoud lijkt er sprake van ‘opgenomen worden’ in een koesterende, spiritueel geladen omgeving. Met zijn schilderijen heeft Jan Mankes een taal gevonden om te communiceren over het geheim van de Aarde.’ Ik hoop daar zelf nog iets van te ervaren op een van de tentoonstellingen die nu te zien zijn. Iets om naar uit te kijken.

Twee tentoonstellingen tot 22 juni te zien:

• Museum Belvédère in Oranjewoud. Periode 1909-1915
• Museum Arnhem. 50 werken naast vier hedendaagse kunstenaars