Het boekje lag al lang op de ‘leesstapel’. Een paar weken geleden viel mijn oog er weer op en ik dacht, ja, dit is het goede moment. Het lezen van ‘Onuitsprekelijk paradijs’ over de groene spiritualiteit van Thomas Merton, was een feest van herkenning. Ik heb me eraan gelaafd. Een Thomas Merton-driedaagse op De Huijberg onder leiding van de schrijver Kick Bras maakte het compleet.

Thomas Merton was een Amerikaanse trappistenmonnik (1915-1968) en een groot liefhebber van de natuur. Het liefst zocht hij de stilte en eenzaamheid (solitude) van het bos achter het klooster. Uiteindelijk woonde hij er in een kleine bungalow als kluizenaar. Daarnaast was hij wetenschapper en heeft hij vele (dag)boeken geschreven. Kick Bras heeft op basis hiervan de groene spiritualiteit van Merton goed weten weer te geven in het prachtige boekje ‘Onuitsprekelijke paradijs’, zoals Merton het bos noemde waarin hij woonde.

Het boek begint met een citaat uit het dagboek (5 juni 1960) dat eigenlijk al alles zegt.

“Om half drie ’s morgens – het eerste getjirp van de vogels die wakker worden – het point vierge (maagdelijk moment) van de dageraad, een moment van ontzag en onuitsprekelijke onschuld, als de Vader in stilte hun ogen opent en zij tot Hem spreken, zich afvragend of het tijd is om te ‘zijn’? En Hij zegt hun: ‘Ja’ […] Mijn haren rijzen te berge en de ogen van mijn ziel zijn wijd open, ik ben aanwezig, zonder het te beseffen, in dit onuitsprekelijke paradijs, en ik neem dit geheim waar, dit wijd open geheim dat er voor iedereen is, gratis, en niemand schenkt er aandacht aan.”

Dit citaat bracht me terug naar een ochtend aan de oever bij een meer in Zweden. We kampeerden daar in het wild. Ik was vroeg opgestaan en aan de oever gaan zitten. Het ‘point vierge’, waar ik toen nog nooit van gehoord had, was al voorbij, maar de zuiverheid van de beginnende dag was nog tastbaar; het water waarin de lucht en de bomen zich spiegelden, het gezang van de vogels die de stilte nog extra diepte leek te geven. Ik luisterde naar de vogels en volgde met mijn ogen een libelle in haar vlucht over het water. De stilte van de natuur voelde ik ook diep in mij, innerlijke vrede, rust, er alleen maar hoeven te zijn, er te mogen zijn. Dat plekje aan de oever van het meer op die ochtend was voor mij op dat moment een onuitsprekelijk paradijs.

Openbaar geheim

Bovenstaand citaat was ook een van de teksten waarover we tijdens de Merton-driedaagse hebben gemediteerd. De bovenstaande herinnering kwam natuurlijk weer boven, maar nu raakte me ook nog iets anders: ‘dit wijd open geheim dat er voor iedereen is, gratis, en niemand schenkt er aandacht aan.’ Ik moest gelijk denken aan het boek ‘Openbaar geheim’ van Willem Beekman, waarin hij de natuur op zo’n manier beschrijft dat je anders naar de werkelijkheid gaat kijken, een gevoel van respect voor de natuur ontwikkelt en je bewust maakt van het zelf deel zijn van de natuur. Dat zou iedereen kunnen als wij de tijd nemen om erbij stil te staan, ons in leven in onze waarneming en er een zintuig voor ontwikkelen.

Groene spiritualiteit

Foto: Mini Abbink

Terug naar Merton. Hij lijkt er verdriet van te hebben dat niemand het geheim ziet. Ergens in het boek verzucht hij dat zelfs zijn mede monniken het niet zien. Ik voel met hem mee. Het is zo zonde dat zo weinig mensen het zien. Zij doen zich daarmee niet alleen zichzelf te kort maar heel de Aarde en ook God. Ik zie de natuur als een uitdrukking van Gods liefde en doordesemd van Gods aanwezigheid. Maar ik proef ook een verlangen in Merton’s verzuchting. Een verlangen dat anderen het wel zouden zien, voor hun eigen geluk en welzijn, maar ook voor dat van de aarde. Want door ‘het geheim’ te zien, te ervaren, zullen we ons meer verbonden voelen met de natuur, met Gods schepselen en er meer in harmonie mee omgaan, met meer zorg.

Merton’s groene spiritualiteit ontwikkelt zich al doende tot een ecologische ethiek. Hij spreekt zich in klare taal uit tegen menselijke overmoed die techniek gebruikt om het paradijs te exploiteren en aan zich te onderwerpen. Hij neemt de term ‘ecologisch geweten’ over van Aldo Leopold, een Amerikaans bosbeheerder die zich steeds meer ontwikkelde als ecoloog en natuurbeschermer. Het ecologisch geweten, dat zegt:

”Kijk uit! Door deze grote veranderingen (een streven om door politieke, sociale en technologische maatregelen de toekomst te bepalen) na te streven vergeten we misschien iets. Wij zijn hierin niet de enige partij. We behoren bij een gemeenschap van levende wezens en we zijn onze medeleden in deze gemeenschap het respect en de eer verschuldigd die zij verdienen. Met andere woorden, we moeten het duizendjarige rijk niet proberen te bereiden door onze levende aarde te beschadigen, door zorgeloze en domme exploitatie voor economische, militaire of technologische doeleinden op de korte termijn waarvoor we betalen met onherstelbaar verlies van levende soorten en natuurlijke bronnen. Dit ecologische geweten kan worden samengevat in de woorden van Albert Schweitzer: “Het leven is heilig … dat van planten en dieren net zo goed als dat van onze medemens.’ En de natuurbeschermer Aldo Leopold sprak van een basaal ‘ecologisch geweten’, de bron van een ethiek die geformuleerd kan worden in deze uitbreiding van de gulden regel: “Iets is goed als het ernaar streeft de integriteit, stabiliteit en schoonheid van de biotische gemeenschap te behouden. Het is verkeerd als het streeft naar iets anders.” Het ecologisch geweten is niet leidend, om het mild te zeggen, in de economie, het leger, de regering, in het stadsleven. het krijgt wat aandacht van humanistische filosofen, psychoanalytici, dichters, natuurbeschermers, hippies, etc. Het spijt me te moeten zeggen dat de Kerk er blijkbaar geen zier om geeft, tenminste vandaag de dag. Maar in het verleden hebben mensen zoals Franciscus van Assisi zich er wel voor ingezet.”

Het is eigenlijk heel triest dat deze tekst bijna 60 jaar na dato grotendeels nog zo actueel is. Maar er is ook hoop. Er is een heleboel in beweging, ook buiten de groepen van ‘filosofen en hippies’, en in de Kerk, meer dan 10 kringen in de vijver.